Đầu tư hệ thống cảnh báo sớm, giảm thiệt hại do thiên tai

Cảnh báo đến muộn, bà con trắng tay

Buổi chiều sau trận lũ lịch sử ở phường Đông Hòa (tỉnh Đắk Lắk), khung cảnh tan hoang vẫn còn hiện rõ. Trong căn nhà nhỏ bị nước cuốn bùn ngập đến đầu gối, bà Huỳnh Thị Thiện (80 tuổi) run run nhặt lại chiếc nồi méo mó. Mọi thứ trong nhà bà gần như bị phá hủy. Bà kể, trong đêm ấy, bà chỉ kịp ôm đứa cháu nhỏ chạy sang nhà hàng xóm khi nước bất ngờ dâng nhanh.

“Không ai báo trước. Chúng tôi cứ nghĩ mưa lớn như mọi năm, ai ngờ nước lại đổ về nhanh đến vậy”, bà Thiện nói. “Nếu hàng xóm không chạy qua gõ cửa kêu cứu, chắc tôi với cháu chẳng kịp trở tay”.

Không xa nhà bà Thiện, ông Nguyễn Văn Trị (67 tuổi) đang lật tìm những đồ đạc còn sót lại giữa đống bùn. Chiếc giường bị bật tung, tủ gỗ gãy nát, nồi niêu xoong chảo không còn. Ông Trị kể mưa lớn cả buổi tối nhưng không có cảnh báo nào về nguy cơ lũ quét. Khi nước đổ về, gia đình ông chỉ kịp chạy lên gác. “Trong đêm tối, chỉ nghe tiếng nước đập ầm ầm như muốn nuốt hết cả xóm”, ông Trị nhớ lại. “Giữ được mạng người là may rồi, nhưng tôi chưa biết phải bắt đầu lại từ đâu".

Ở xã Hòa Xuân tỉnh Đắk Lắk, ông Trần Văn Nam (63 tuổi) cũng rơi vào cảnh trắng tay khi nước lũ cuốn trôi chiếc xe máy - tài sản giá trị nhất của gia đình - cùng toàn bộ lúa gạo dành dụm.

Theo chính quyền xã Hòa Xuân, có đến 90% hộ dân trong xã bị ngập sâu. Ông Hoàng Anh Tuấn - Chủ tịch UBND xã - cho biết, địa phương đã cập nhật cảnh báo từ sớm, nhưng nước lên quá nhanh, điện mất, sóng viễn thông gián đoạn khiến việc truyền tin cho người dân trở nên vô cùng khó khăn. “Chúng tôi phát cảnh báo từ ngày 18.11, nhưng đến 19.11 thì nước dâng đột ngột. Mưa lớn, nước xiết, sóng yếu… khiến cảnh báo khó đến được với người dân”, ông Tuấn nói.

Theo Cục Quản lý Đê điều và Phòng, chống thiên tai, đến ngày 24.11.2025, thiên tai trên cả nước đã khiến 409 người chết và mất tích, 727 người bị thương, hơn 3.700 nhà sập đổ, gần 334.000 căn nhà bị tốc mái và hư hỏng, hơn 553.000ha lúa và hoa màu bị thiệt hại. Tổng tổn thất ước tính trên 85.099 tỉ đồng.

Các chuyên gia nhận định nếu cảnh báo sớm tốt hơn, kịp thời hơn, thiệt hại chắc chắn sẽ thấp hơn rất nhiều. Cảnh báo sớm không phải là một bản tin tham khảo; nó là ranh giới giữa sống và chết.

Đẩy nhanh đầu tư công nghệ trong cảnh báo thiên tai

Trong nhiều vụ lũ kéo dài 3 năm gần đây ở nhiều địa phương có một mẫu số chung: Cảnh báo từ cấp tỉnh và Trung ương có sự chủ động và kịp thời, nhưng khi tiếp cận người dân lại chậm. Thông tin bị nghẽn bởi mất sóng, mất điện, hệ thống loa xuống cấp, thiếu ứng dụng công nghệ cảnh báo đa kênh và thiếu bản đồ nguy cơ cập nhật theo thời gian thực.

Trong khi đó, nhiều quốc gia đã áp dụng công nghệ tiến bộ hơn nhiều. Nhật Bản, Philippines hay Hàn Quốc sử dụng công nghệ truyền tín hiệu khẩn cấp đến mọi điện thoại trong vùng nguy hiểm mà không cần internet hay sóng viễn thông mạnh. Nhiều nước triển khai cảm biến mưa theo phút, cảm biến mực nước thượng nguồn, radar thời tiết phủ kín và mô hình AI dự đoán lũ quét theo địa hình và độ bão hòa đất. Tất cả giúp người dân có thêm vài phút - thậm chí vài chục phút - để chạy thoát.

Ông Nguyễn Tôn Quân, Phó Trưởng phòng Quản lý thiên tai cộng đồng và Truyền thông, Cục Quản lý Đê điều và Phòng, chống thiên tai thông tin: “Trong thời gian tới cần tăng cường năng lực, nâng cao độ tin cậy dự báo, cảnh báo thiên tai, trong đó tập trung tăng dày mật độ trạm đo mưa và nâng cao chất lượng công tác dự báo mưa lớn phục vụ cảnh báo lũ quét, sạt lở đất, lũ, ngập lụt; lập bản đồ cảnh báo thiên tai, nhất là bản đồ phân vùng nguy cơ lũ quét, sạt lở đất chi tiết đến cấp thôn, bản. Đặc biệt, tiếp tục thúc đẩy sâu rộng hợp tác quốc tế và ứng dụng khoa học công nghệ trong phòng, chống thiên tai, nhất là chuyển đổi số, theo dõi, giám sát thiên tai theo thời gian thực”.

Tại diễn đàn “Ứng dụng khoa học công nghệ trong dự báo và cảnh báo sớm thiên tai” vừa tổ chức ngày 25.11, ông Bùi Quang Huy, Phó Giám đốc Trung tâm Chính sách và Kỹ thuật phòng, chống thiên tai (Cục Quản lý Đê điều và Phòng, chống thiên tai - Bộ Nông nghiệp và Môi trường) đưa ra ý kiến: “Nhiều địa phương còn nhầm lẫn giữa “ứng dụng công nghệ thông tin” và “chuyển đổi số”. Nếu chỉ có công nghệ mà con người không thay đổi tư duy, việc vận hành sẽ gặp hạn chế. Mục tiêu quan trọng nhất của cảnh báo sớm không chỉ là gửi thông tin mà phải đảm bảo người dân nhận được - hiểu được - biết cách làm - thực hiện được.

Tại phiên toàn thể Diễn đàn Kinh tế mùa Thu năm 2025, sáng 26.11 tại TPHCM, bà Pauline Tamesis, Điều phối viên thường trú của Liên Hợp Quốc tại Việt Nam đưa ra đề xuất: Việt Nam nên dùng AI cảnh báo sớm thiên tai. Theo bà Pauline Tamesis, Việt Nam trong tốp 10-15 quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất bởi các hiện tượng thời tiết cực đoan liên quan đến biến đổi khí hậu.

“AI có thể trở thành công cụ mạnh mẽ để hỗ trợ hành động khí hậu tại các quốc gia đang phát triển, những nơi chịu tác động khí hậu nghiêm trọng nhất. Theo đó, AI có thể tăng cường hệ thống cảnh báo sớm bằng cách dự báo các hiện tượng thời tiết cực đoan như bão, lũ, hạn hán, giúp chủ động quản lý rủi ro thiên tai”, bà Pauline Tamesis nhấn mạnh.

Các chuyên gia của UNDP đề xuất Việt Nam cần xây dựng hệ thống cảnh báo đa thiên tai với 4 lớp: Quan trắc hiện đại; phân tích - dự báo bằng AI; truyền tin đa nền tảng; và phản ứng cộng đồng qua ứng dụng bản đồ số, sơ tán thông minh.

Nhiều chuyên gia về quản lý rủi ro thiên tai nhận định: “Không thể chống lũ kiểu năm 1990 trong thời tiết năm 2025. Trạm đo mưa nhiều mà dữ liệu không truyền về ngay thì vô nghĩa. Mỗi phút dữ liệu chậm là thêm một rủi ro”.

Trao đổi với Báo Lao Động, một người dân tại Đông Hòa (Đắk Lắk) chia sẻ: “Dân không cần biết mưa bao nhiêu milimét. Chúng tôi cần biết có nên đi ngủ hay không, có nên đưa con đi tránh trú hay không”. Theo ông cảnh báo “phải rõ ràng như tiếng chiêng”.

Nếu không nhanh chóng nâng cấp hệ thống cảnh báo - từ việc sửa loa truyền thanh, phủ sóng di động, lắp cảm biến lũ thượng nguồn đến triển khai cảnh báo đa kênh - những bi kịch như đêm lũ vừa qua rất có thể sẽ lặp lại. Mỗi tin nhắn cảnh báo gửi đi sớm hơn vài chục phút, mỗi cảm biến truyền dữ liệu nhanh hơn 5 phút, mỗi bản đồ nguy cơ cập nhật kịp thời đều có thể cứu một, thậm chí nhiều mạng người.

Ở cấp độ địa phương, GS.TS Đỗ Đức Minh (Trường Đại học Khoa học tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội) cho rằng, 3 bài học quan trọng: “3 sớm” (phát hiện sớm, cảnh báo sớm, hành động sớm), “3 đúng” (đúng người, đúng việc, đúng thời điểm) và “3 cấp độ” (có thông tin, hiểu thông tin, chuyển thông tin thành hành động). Đây sẽ là nền tảng để địa phương chủ động hơn trước các hiện tượng thời tiết cực đoan ngày càng gia tăng.

Khánh Hòa đầu tư vào thiết bị cảnh báo lũ sớm

Trong đợt mưa lũ lịch sử vừa qua, nhiều khu vực thuộc Diên Khánh và Nha Trang bị ngập sâu, gây ảnh hưởng lớn đến đời sống người dân. Không chỉ do lượng mưa vượt kỷ lục, mà hoạt động xả lũ của một số hồ chứa cũng góp phần tạo thêm áp lực thoát nước cho hạ du.

Khánh Hòa hiện có 64 hồ chứa nước, trong đó 20 hồ nằm tại khu vực tỉnh Khánh Hòa cũ (tức Bắc Khánh Hòa hiện nay). Trong số này chỉ có 1 hồ thủy điện là hồ Eakrong Rou, tọa lạc ở phía Tây Ninh Hòa, với dung tích chứa 35,91 triệu mét khối nước. Còn lại 19 hồ thủy lợi do Công ty TNHH MTV Khai thác công trình Thủy lợi Khánh Hòa trực tiếp quản lý, vận hành.

Trong những ngày cao điểm mưa lũ tháng 11.2025, hồ Suối Dầu (dung tích 32,78 triệu mét khối, thuộc Cam Lâm) và hồ Am Chúa (dung tích 4,69 triệu mét khối, thuộc địa bàn huyện Diên Khánh cũ) phải xả lũ để đảm bảo an toàn hồ đập.

Dù quản lý 19 hồ chứa, đến nay chỉ duy nhất hồ Hoa Sơn (Vạn Ninh cũ) đã được lắp đặt tháp báo lũ để hú còi cảnh báo người dân khu vực Tu Bông khi xả nước. Thiếu hệ thống cảnh báo trực tiếp, việc thông tin đến người dân ở các khu vực hạ du vẫn phụ thuộc nhiều vào loa truyền thanh của các xã, phường hoặc qua lực lượng tại chỗ.

Công ty Thủy lợi Khánh Hòa cho biết, năm 2026, đơn vị dự kiến lắp đặt tháp báo lũ tại hồ Suối Dầu, nhằm tăng cường cảnh báo sớm cho người dân khu vực chịu ảnh hưởng.

Công ty cũng đang nghiên cứu việc đặt các tháp báo lũ tại những khu dân cư ở hạ du từng bị ngập lụt. Đơn vị quản lý sẽ tính toán để cảnh báo bằng cả hệ thống còi báo lũ lẫn loa, đài truyền thanh địa phương.

Trước diễn biến cực đoan của thời tiết thời gian gần đây, Công ty TNHH MTV Khai thác công trình Thủy lợi Khánh Hòa cho biết, sẽ tiếp tục phối hợp với chính quyền địa phương để chuẩn hóa quy trình thông tin, đảm bảo người dân nhận được cảnh báo nhanh nhất trong các tình huống khẩn cấp.

Việc bổ sung tháp báo lũ được kỳ vọng sẽ giúp chủ động hơn trong công tác sơ tán, giảm áp lực cho hệ thống loa truyền thanh - vốn dễ bị ảnh hưởng khi mưa lớn, mất điện hoặc tín hiệu kém. Nhóm phóng viên